रयतेचे राजे शिवछत्रपती झाले; ६ जून शिवराज्याभिषेक दिनानिमित्त

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक हा खऱ्या अर्थाने भारतातील परकीय सत्ताधीशांना त्यांची सत्ता उलथवून टाकण्यासाठी महाराजांनी राज्याभिषेक करवून घेतला होता. राज्याभिषेकाच्या निमित्ताने महाराजांची शक्ती सर्व परकीय सत्ताधीशांना दिसून आली. महाराजांची दखल सर्व शत्रूंना घ्यावी लागली. यातूनच महाराजांच्या शौर्याचे आणि महानतेचे दर्शन घडून येते.

छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा राज्याभिषेक होणार राजा म्हणून छत्रपती शिवाजीराजे भोसले यांच्या शिवराज्याभिषेकाची तयारी कितीतरी महिने अगोदर सुरू झाली होती. राज्यभिषेकासाठी निश्चित अशी कोणती परंपरा नव्हती. प्राचीन परंपरा आणी राजनीतीवरील ग्रंथातून काही विद्ववानांनी प्रथा-परंपरांचा अभ्यास केला. शिवराज्यभिषेकासाठी देशातील कानाकोपऱ्यांतून ब्राह्मणांना आमंत्रण देण्यात आले होते. लोक मिळून जवळपास लाखभर लोक रायगड या ठिकाणी जमा झाले होते. चार महिन्यांसाठी त्यांची राहण्याची उत्तम व्यवस्था करण्यात आली होती. रोज त्यांना मिष्ठान्नाचे जेवण असे. सरदार राज्यातील श्रीमंत गणमान्य व्यक्ती. दुसऱ्या राज्यांचे प्रतिनिधी, विदेशी व्यापारी आणि सामान्य जनता असे सर्वच या सोहळ्याला उपस्थित झाले होते. प्रत्येक दिवशी एका धार्मिक विधीत आणि संस्कारात शिवाजी महाराज गढून गेले होते. राजे शिवाजी यांनी सर्वप्रथम आपली आई जिजाबाईंना नमस्कार केला. त्यांचे आशीर्वाद घेतले.

राज्याभिषेक हा एक धार्मिक विधीच आहे. राज्याभिषेक करण्यापूर्वी आवश्यक कार्य म्हणून छत्रपतींची मुंजा करण्यात आली. राज्याभिषेक करण्यासाठी महाराजांची सुवर्णतुला करण्यात आली. राज्याभिषेकासाठी सुवर्णतुला केली जाते. त्यावेळी महाराजांचे वजन १६० पौंड होते. राज्याभिषेकासाठी महाराजांचे त्यांच्या पत्नींसोबत विधिवत विवाह करण्यात आला. राज्याभिषेक सोहळा नऊ दिवस चालला होता. राज्याभिषेकाची सर्व पूर्वतयारी झाल्यानंतर प्रत्यक्ष ६ जून १६७४ हा दिवस उजाडला. भारताच्या इतिहासातील सुवर्ण अक्षरांनी लिहून ठेवावा असा क्षण म्हणजे छत्रपतींचा राज्याभिषेक होय.

पहाटे उठून, मंत्रोच्चार आणि संस्काराबरोबर आंघोळ करून, कुलदेवतेला स्मरूण, राज्याभिषेक सुरू झाला. गागाभट्ट आणि इतर ब्राह्मणांना यावेळीही आभूषणे आणि वस्त्रे भेट देण्यात आली. यावेळी शिवाजी महाराजांनी शुभ्र वस्त्र परिधान केले होते. गळ्यात फुलांच्या माळा घातलेल्या होत्या. राज्याभिषेकात राजाचा अभिषेक आणि डोक्यावर छत्र धरणे हे दोन प्रमुख विधी होते. दोन फूट लांब दोन फूट रुंद अशा सोन्याने मढवलेल्या मंचावर शिवाजी महाराज बसले, शेजारी उपरण्याला साडीचे टोक बांधलेली सोयराबाई दुसऱ्या मंचावर, तर बाल संभाजीराजे बसले होते. अष्टप्रधानांतील आठ प्रधान गंगेसारख्या विविध नद्यांतून आणलेले पाण्याचे जलकुंभ घेऊन उभे होते. त्यानंतर ते जलकुंभांनी शिवाजी महाराजांवर अभिषेक केला. त्यावेळी मंत्रोच्चारण आणि आसमंतात विविध सुरवाद्य निनादत होते. सोळा सुवासिनींनी पंचारती ओवाळली. शिवाजी महाराजांनी लाल रंगाचे वस्त्र, जडजवाहिर, अलंकार परिधान केले. गळ्यात फुलांचे हार घातले. राज मुकुट घातला. आपल्या ढाल, तलवार आणि धनुष्यबाणाची पूजा केली. मुहूर्ताच्या वेळी राजसिंहासनाच्या दालनात प्रवेश केला.

राज्यभिषेकाचे दालन हिंदू परंपरेनुसार ३२ शकुन चिन्हांनी सजवलेले होते. सभासद बखर म्हणते त्याप्रमाणे ३२ मण सोन्याचे म्हणजे १४ लाख रुपये मूल्य असलेले भव्य सिंहासन सोन्याच्या पत्र्याने मढवलेले होते. शिवाजी महाराज सिंहासनावर आरुढ झाले. सोळा सुवाष्णींनी त्यांना ओवाळले. ब्राह्मणांनी मोठ्या स्वरात मंत्रांचे उच्चारण केले. प्रजेनी महाराजांना आशीर्वाद दिला. ’शिवराज की जय’ शिवराज की जय’च्या घोषणा दिल्या गेल्या. सोन्याचांदीचे फुले उधळली गेली. विविध तालवाद्य-सूरवाद्यांच्या जयघोषात आसमंत भरून गेले. ठरल्याप्रमाणे प्रत्येक गडावरून तोफा डागल्या गेल्या. मुख्य पुरोहित गागाभट्टांनी पुढे येऊन राजांच्या डोक्यावर मोत्याची झालर ठेवत 'शिवछत्रपती’ म्हणून उच्चार केला. राजे शिवाजी महाराजांनी सर्व जनांना खूप धन भेट म्हणून दिले. त्यांनी एकून सोळा प्रकारचे महादान केले. त्यानंतर विविध मंत्रिगणांनी सिंहासनापुढे जाऊन राजांना अभिवादन केले. छत्रपतींनी त्यांना या प्रसंगी विविध पदे, नियुक्तिपत्रे, धन, घोडे, हत्ती, रत्ने, वस्त्रे, शस्त्रे दान केली. या दिवशी पहिले अष्टप्रधान मंडळ स्थापण्यात आले.

समारंभा नंतर शिवाजी महाराज एका देखण्या घोड्यावर स्वार होऊन जगदीश्वराच्या दर्शनासाठी गेले. परत हत्तीवर स्वार अशी मिरवणूक रायगडावर निघाली. दोन हत्तींवर जरीपटका आणि भगवा झेंडे घेऊन सैन्याचे प्रतिनिधी होते. सोबत अष्टप्रधान व सैन्य होते. रायगडावर ही मिरवणूक जात असताना रयत फुले, चुरमुरे उधळले. रायगडावरील विविध मंदिरांचे दर्शन घेतले.

शिवराज्याभिषेक हा केवळ एक राज्याभिषेक नव्हता तर भारतातील परकीय शक्तींना तो एक धडकी भरवणारा धडाच होता. भारताकडे कुणीही वाकड्या नजरेने पाहिल्यास त्याला धडा शिकवण्याची ताकद महाराजांमध्ये होती म्हणून महाराजांच्या राज्याभिषेकावेळी इंग्रज, फ्रेंच, पोर्तुगीज सर्वजण उपस्थित होते. महाराजांना खुश ठेवण्यासाठी त्यांनी महाराजांना नजराणे भेट दिले होते. यातूनच महाराजांच्या राज्याभिषेकाची परकीय शत्रूंनी किती दखल घेतली होती हे दिसून येते.

महाराजांनी राज्याभिषेक केल्यानंतर हिंदवी स्वराज्याची निर्मिती केली. भारतात कित्येक शतकांनंतर एक हिंदू राजा झाला होता. एक हिंदूंचे राज्य भारतात निर्माण झाले होते. भारतासाठी ही खूप महत्त्वाची अशी घटना होती. इतिहासात या राज्याभिषेकाला खूप महत्त्व आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी रयतेचे राज्य निर्माण केले. त्यांच्या राज्यात सर्व गोरगरीब श्रीमंतांना एकच न्याय मिळत असे. न्यायाच्या बाबतीत भेदभाव केला जात नसे. अन्याय करणाऱ्यास कठोरात कठोर शिक्षा दिली जाई. महाराजांच्या राज्यात सर्व नियम पाळले जात असे. रयतेला वेळोवेळी मदत केली जाईल शिवाजी महाराज स्वतः रयते मध्ये फिरून रयतेची परिस्थिती जाणून घेत असे. वेळोवेळी येणार्‍या संकटांना मात देत महाराजांनी आपल्या रयतेला सुखी आणि समाधानी ठेवले होते. म्हणूनच महाराजांचे राज्य हे रयतेचे राज्य होते असे म्हटले जाते. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे राज्य हे खऱ्या अर्थाने न्यायाने चालणारे राज्य होते. छत्रपतींनी माता-भगिनींना कधीही त्रास दिला नाही. भारतात होऊन गेलेला एकमेव चारित्र्य संपन्न राजा म्हणजे शिव छत्रपती शिवाजी महाराज होय.

संकलन :-  श्री. भाऊसाहेब वाकचौरे पाटिल 

अखिल भारतीय मराठा महासंघ, नगर जिल्हा

बातमीदार : जावेद शेख; अहमदनगर