आज ज्या कटट्याबद्दल बोलणार आहोत, ज्यामुळे लाखो तरुण-तरुणींची आयुष्य समाजाप्रती संवेदनशील आणि एकूणच व्यक्तिमत्व विकास होणारी घडली. तो कट्टा म्हणजेच राष्ट्रीय सेवा योजना. महात्मा गांधी यांच्या जन्मशताब्दी वर्षात 1969 साली राष्ट्रीय सेवा योजनेची स्थापना झाली.
राष्ट्रीय सेवा योजना हे तीन जादुई शब्द...
राष्ट्रीय :- राष्ट्र चर्चिल अस म्हणायचा की तरुणांच्या ओठांवर कुठली गीते आहेत त्यावर त्या राष्ट्राचे भवितव्य ठरते. आज काल आपण बघतो की हलगी बजाऊ क्या? किंवा मला आमदार झाल्यासारखं वाटतंय! झिंगाट च्या तालावर तर किती पोरं थिरकली पोरच काय सगळेच थिरकले. याला मर्यादा नाही किंवा याड लागलं... आणि म्हणूनच राष्ट्र म्हणजे काय? हे समजून घेतले पाहिजे ! कश्मीर पासून कन्याकुमारी पर्यंत आणि कच्छच्या रणापासून पलीकडे नॉर्थ ईस्ट राज्यांच्या कोपऱ्यापर्यंत या चौकोनी तुकडयाला रूढ अर्थाने, भौगोलिक भाषेत देश म्हणत असतील. पण राष्ट्र ही संकल्पना मात्र पूर्णतः वेगळी आहे. राष्ट्रप्रेम ही दाखवण्याची गोष्ट नाही. ती अंगीकारण्याची, सातत्याने अंमलात आणायची गोष्ट आहे आणि म्हणूनच अखंड भारत राष्ट्र ही संकल्पना आपण जेव्हा म्हणतो, त्यावेळी आपल्या नसानसात राष्ट्रीयत्व भिनलेले आहे का? हे आपण बघायला हव. आपण करत असलेले कार्य किती मनापासून करतो? इथपासून तर राष्ट्राबद्दल आपल्याला काय वाटते ? इथपर्यंतच्या सगळ्या गोष्टींमध्ये राष्ट्रीयत्वाची भावना दडलेली असते.
आपण जिथे राहतो तो परिसर स्वच्छ ठेवणार, इथपासून तर इथला इतिहास, भूगोल, इथले अर्थशास्त्र, इथल्या समाजाची स्थिती, मानववंशशास्त्र, समाजशास्त्र हे सगळं मला माहित असणं म्हणजे राष्ट्र. परदेशात गेल्यानंतर चॉकलेटचे रॅपर खिशात ठेवणारे मुंबई विमानतळावर उतरल्यावर तेच रॅपर विमानतळावरच टाकतात आणि वर म्हणतात की आपला देश गलिच्छ आहे. चुकतंय कुठेतरी. त्यामुळे आपण ज्या देशात राहतो, त्या मातीवर आपल्याला प्रेम करता आले पाहिजे, तिच्या संस्कृतीवर आपल्याला प्रेम करता आलं पाहिजे, तिथला इतिहास तर माहीत पाहिजेच ते खरे राष्ट्रप्रेम आणि म्हणून राष्ट्र समजून घेऊया!
सेवा :- सेवा म्हणजे त्याग. महात्मा गांधीजींनी तर सेवा या प्रती आदर व्यक्त करण्यासाठी सेवाग्राम ची स्थापना केली. असं म्हणतात की एका हाताने दिलेले दान दुसऱ्या हाताला कळू नये. ते खरे दान. पण हल्ली एक केळ दहा मुलं पेशंट जवळ धरून दान देतानाचा फोटो सोशल मीडियावर व्हायरल करतात. याला त्याग नाही म्हणत. त्याग हा आतून येतो. त्या कर्णा कडे बघून आपल्याला त्याग कळला पाहिजे. कर्णाइतका दानशूरपणा आपल्याला नाही जमणार. पण तरीसुद्धा त्याग ही संकल्पनाच आपल्याला समजून घेता आली पाहिजे. सेवा म्हणजे बाबा आमटे यांनी आनंदवनात उभे केलेले साम्राज्य. सेवा म्हणजे अण्णा हजारेंनी, पोपटराव पवारांनी, स्व. सिंधुताई सपकाळनी किंवा डॉ गिरीश प्रभुणे, अनुताई वाघ यांनी उभा केलेली त्यांची त्यांची साम्राज्य. सेवा ही असीम कष्टाची कहाणी असते... आणि ते असीम कष्ट आपल्याला समजून घेता आले पाहिजे.
या कडीतला तिसरा शब्द आहे,...योजना :- असं म्हणतात की योजना ह्या भान ठेवून आखायच्या असतात आणि बेभान होऊन राबवायच्या असतात. आपले नेमके उलट होतं. आपण बेभान होऊन योजना आखत असतो आणि कसलेही भान न ठेवता त्या राबवतो. म्हणूनच अनंत योजना फ्लोप होतात. योजनेमध्ये सगळ्यात महत्त्वाचं असतं ते म्हणजे शाश्वतता. आपल्याकडे कुठल्याच गोष्टीची कंटिन्युटी राहत नाही. आपण एखादी गोष्ट अत्यंत आरंभशूर पने सुरू करतो आणि तेवढ्याच गतीने ती संपवत असतो. आइवरी टॉवर मध्ये म्हणजेच हस्तिदंती मनोऱ्यात तयार केलेल्या योजना या शेवटापर्यंत कधीच पोहोचत नाही. म्हणून योजना या राष्ट्रीय सेवा योजनेसारख्या असाव्यात. दरवर्षी एक एप्रिलला सुरू होणारी ही योजना 31 मार्चला संपते आणि गेली बावन्न वर्ष तहहयात पणे ही योजना चालू आहे.
राष्ट्रीय सेवा योजने मधून स्वतःचं अस्तित्व निर्माण करणारे अनेक व्यक्तिमत्व आपल्याला बघायला मिळतात. सोदाहरण म्हणून डॉ. नरेंद्र जाधव, डॉ. एस एन पठाण, डॉ. अरुण अडसूळ, डॉ. राजन वेळूकर, डॉ. नीलोफर अहमद, डॉ. प्रमोद पाब्रेकर, मी स्वतः, डॉ. अतुल साळुंखे, डॉ. तुकाराम शिंदे, डॉ. संजय ठिगळे, डॉ. बडगुजर, अंबादास मोहिते किती नावे सांगायची. आर. आर. आबा हे तर उत्तम उदाहरण सांगता येईल. दस्तुरखुद्द पोपटराव पवार कितीतरी नावं राष्ट्रीय सेवा योजनेत तयार झालेल्या अनेक व्यक्ती पैकी. अगदी अलीकडची पिढी म्हणजे स्वामिरज भिसे, दिनेश जाधव, सगळ्यांची नावे लिहिणे केवळ अशक्य. राष्ट्रीय सेवा योजना ही केवळ योजना नाही ही व्यक्तिमत्व विकास फुलवण्याची बिनभिंतीची शाळा आहे. त्याचे दोन प्रकार पडतात एक नियमित कार्यक्रम आणि एक विशेष शिबिरे. विशेष शिबिर हा तर रासेयो चा आत्मा म्हणता येईल. कारण शिबिरामध्ये जे शिकायला मिळतं ते आयुष्यात शिकायला मिळत नाही. सात दिवसात शिकलेलं स्वावलंबन, सात दिवसात माणूस म्हनुन उभं राहण्याची कला. काय नाही शिकायला मिळत. वर्गाबाहेरच्या शिक्षणामध्ये जे जे काही शिकायला मिळतं ते वर्गात कधीच शिकायला मिळत नाही. मी जे काम करतो ते माझ्यासाठी नसून इतरांसाठी होय या उक्तीप्रमाणे वर्गात जे शिकतो ते समाजापर्यंत पोचवायचं आणि ते पोहोचत असताना व्यक्तिमत्व विकास घडवायचा. हे राष्ट्रीय सेवा योजनेचे ब्रीद आहे. अष्टोप्रहर कोणार्कच्या सूर्य रथाच्या चाकाचा आदर्श ठेऊन आठ प्रहार समाजसेवेसाठी वाहुन घेता येईल. सळसळत रक्त असणारा तरुण स्वामी विवेकानंदांचा आदर्श असे अनेक परिमाणं शिकायला मिळतात.
राष्ट्रीय सेवा योजना मध्ये मी स्वतः तेरा वर्ष कार्यक्रम अधिकारी म्हणून वेगवेगळ्या महाविद्यालयांमधून काम केलं. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाचा राष्ट्रीय सेवा योजनेचा कार्यक्रम समन्वयक म्हणून सात वर्ष अनंत प्रयोग मला स्वयंसेवकांच्या मदतीने राबवता आले.
राष्ट्रीय सेवा योजना म्हणजे
रासेयो म्हणजे नवचैतन्य
रासेयो नाही नुस्ती योजना,
ती तर श्रमाची जोपासना,
राष्ट्र म्हणजे नकाशाचा तुकडा नव्हेच,
ती तर युवा स्पदंनांची चेतना,
तो नुसता हुंकार नसून,
अन्यायाच्या विरोधातला आक्रोश,
सेवा हे असिम त्यागाचे प्रतिक.
त्या महात्मानी सांगितलेले,
समाजाप्रतीचं देणं म्हणजे रासेयो,
तळागाळाची जाण म्हणजे रासेयो,
विज्ञानाची कास म्हणजे रासेयो ,
सृजनाची आस म्हणजे रासेयो,
नवनिर्मितीचा ध्यास म्हणजे रासेयो,
चला रासेयोमय होऊ या |
मी समाजाचं काही देणं लागतो यासाठी काम करूयात. राष्ट्र समजून घेऊयात, अखंड भारत निर्माण करूयात.
चला तर राष्ट्रीय सेवा योजना मध्ये सहभागी होऊयात. इतरांना सहभागी करूयात.
ज्ञानसूत डॉ. संजय चाकणेप्राचार्य : कला, विज्ञान आणि वाणिज्य महाविद्यालय इंदापूर.
सदस्य : अभ्यासमंडळ, अधिसभा, विद्या परिषद, परीक्षा विभाग, व्यवस्थापन परिषद सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ.
क्रमशः
0 टिप्पण्या